گل سفيد (هونتيت) چیست؟
در این بخش به تعریف و کاربرد های گل سفید می پردازیم.
گل سفيد (هونتيت) چیست؟
گل سفيد در حالت خالص كاني هونتيت است و در اين مطلب اغلب به جاي گل سفيد از واژه هونتيت استفاده شده است.
گل سفید براساس پاره‌اي از خصوصيات فيزيكي مانند نرمي، سختي پايين، متلاشي شدن در آب و بسيار دانه ريز بودن از ويژگي‌هاي علمي مناسبي جهت كاربرد در صنعت رنگسازي برخوردار بوده است.
كيفيت غير استاندارد سنگهاي توليد شده موجب شد كه در سالهاي اخير مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي توليد آنرا غيرمجاز اعلام كند.
با وجود مشكلات تهيه رنگ دانه‌هاي اصلي مثل اكسيد تيتانيم كه عمدتاً از منابع خارجي تأمين مي‌شود، استفاده از منابع داخلي اينگونه مواد اهميت چنداني يافته است كه در اين ميان گل سفيد از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است.
مشخصات بلورشناسي گل سفيد
مطالعات ميكروسكوپي گل سفید عليرغم ابعاد بسيار ريز بلورهاي آن، كم و بيش با نتايج پرباري همراه بوده است.
هونتيت در زير ميكروسكوپ بسيار ريز دانه و رشته‌اي است.
در نور عادي بي‌رنگ تا خاكي و در نور انعكاسي، كرك مانند، پنبه‌اي و سفيد است. گل سفید داراي خاموشي موازي بوده و طويل شدگي آن منفي است. ضريب شكست هونتيت ۶۱۵/۱ است و رنگهاي تداخلي آن بسيار قوي است.
مشخصات شيميايي گل سفيد
كاني گل سفید كربنات مضاعف كلسيم و منيزيم است.
تا سال ۱۹۵۳ در گزارشات مختلف هونتيت را يك كاني يا اختلاتي از چند كاني شناخته شده ديگر مانند منيزيت با مقدار زيادي منيزيم، محلول جامد منيزيت، كلسيت، محلول جامد منيزيت – دولوميت و يا نوعي دولوميت معرفي مي‌كردند.
از نظر اجزاء تشكيل دهنده، هونتيت تركيبي بين منيزيت و دولوميت دارد كه به ترتيب با نسبت ۲ به ۱ تركيب شده‌اند. ميزان اكسيدهاي منيزيم، كلسيم و دي اكسيد كربن در اين كاني به ترتيب ۲۵/۳۴ ، ۸۸/۱۵ و ۸۷/۴۹ درصد است.
تشخيص گل سفید
تشخيص گل سفید از ساير كاني‌هاي كربناته با برخي آزمايشهاي شيميايي امكان‌پذير است.
هونتيت تحت تأثير اسيدهاي غيرآلي رقيق مي‌جوشد. استفاده از يك تركيب الكلي-قليايي از دي فنيل كاربازيد نتايج قابل توجيهي در زمينه تشخيص هونتيت از ساير كربنات‌ها حاصل مي‌كند. وقتي منيزيت در اين محلول حرارت داده مي‌شود بلافاصله لكه‌هايي به رنگ قرمز-بنفش بر روي آن ايجاد مي‌شود كه حتي با قرار دادن نمونه در آب جوش اين لكه‌ها از بين نمي‌رود. دولوميت اصولاً در چنين محلولي ايجاد رنگ نمي‌كند.
شستشوي يك نمونه هونتيت توسط آب مقطر سبب مي‌شود كه سيال موجودش در خلل و فرج اين نمونه منيزيم خود را از دست بدهد، با حرارت دادن اين نمونه در يك محلول الكلي- قليايي، بلافاصله رنگ قرمز-بنفش بر روي آن ايجادمي شود كه اين رنگ با شستشوي نمونه در آب داغ از بين مي‌رود. اين رفتار بيانگر وجود يك كاني منيزيم‌دار غير از دولوميت و منيزيت است. همچنين جوشش اين كاني تحت تأثير اسيدهاي غيرآلي تائيدي بر كربناته بودن آن است.
تشخيص هونتيت توسط آزمايشهاي حرارتي نيز امكان‌پذير است. آزمايش‌هايي كه با فوتك انجام شده هونتيت را ناگدازا نشان مي‌دهد، زيرا كه تا دماي ۱۵۰۰ درجه سانتيگراد ذوب نمي‌شود.
قرار دادن قطعه‌اي هونتيت بر روي شعله، به آن رنگ قرمز تند مي‌دهد. رنگ كاغذ تورمريك با قرار دادن يك قطعه هونتيت گرم شده بر روي آن قهوه‌اي رنگ مي‌شود كه مؤيد واكنش بين كاغذ و عناصر قليايي است . قطعات هونتيت به سرعت و با جوشش زياد در اسيدهاي سرد، مانند HCL ، HNO3 ، و H2SO4 و حل مي‌شود.
مشخصات فيزيكي و مكانيكي
هونتيت به صورت توده‌اي خاكي شبيه به چاك يافت مي‌شود.
چگالي آن ۷/۲ ( ۶۹۶/۲ گرم بر سانتی مترمکعب ) و داراي سطح شكست صاف تا نيمه صاف است.
هنگام بريده شدن با چاقو، شكننده است. سختي هونتيت در «مقياس موس» برابر ۱-۲ ، جلای خاکی ، فاقد کلیواژ ،رنگ آن سفید بندرت سفیدمایل زرد لیمویی و خط اثر آن سفيداست ، از اينرو با كشيده شدن بر روي يك سطح به راحتي اثري سفيد از خود به جا مي‌گذارد. جلاي هونتيت غيرفلزي و مات بوده و در مقاطع نازك بي‌رنگ است.
هونتيت داراي لمس چرب است و تحت تأثير اشعه ماوراء بنفش از خود خاصيت فلوئورسانس نشان نمي‌دهد.
هونتيت يك كاني متخلخل بوده و نسبتاً در آب غيرقابل انحلال است. هنگامي كه قطعه‌اي از آن به داخل آب انداخته شود، از هم مي‌پاشد. اين ويژگي در امر تغليظ هونتيت نقش به سزايي دارد.
با شكستن گل سفید به قطعات كوچكتر صدايي شبيه به صداي شكستن گچ تحرير به گوش مي‌رسد. اين صدا ناشي از جابجايي حبابهاي هوا در يك توده متخلخل است.
بلورهاي هونتيت بسيار ريزدانه هستند و ابعادي در حد يك ميكرون دارند.
وزن مولکولی هونتیت ۰۳/۳۵۳ می باشد.
تاريخچه
از سال ۱۹۵۳ كه هونتيت توسط فاوست توصيف و نامگذاري شده ، گزارش‌هاي متعددي پيرامون كشف اين كاني در نقاط مختلف جهان منتشر شده است.
مصارف عمده گل سفيد
سابقه استفاده از گل سفيد به قرنها پيش بر مي‌گردد . تحقيقات انجام شده بر روي مقداري گل سفيد كه در يك كشتي غرق شده مربوط به قرن سوم يا چهارم ميلادي در سواحل شمالي درياي مديترانه يافت شده است نشان مي‌دهد كه تجارت اين كاني لااقل در آن دوره رواج داشته است.
مطالعات بر روي رنگهاي بكار رفته بر روي بعضي اشياء يافت شده مربوط به مصر باستان ، حاكي از استفاده از گل سفيد بعنوان يك رنگدانه است . از آنجا كه تاكنون اشاره اي به پيدايش هونتيت در مصر نشده است ، احتمال مي‌رود كه هونتيت موجود در اين رنگها از محل ديگري تامين مي‌شده است.
شايد ايران تنها كشوري باشد كه سابقه اي طولاني در استفاده وسيع از گل سفيد دارد . منابع غني گل سفيد يزد از اولين معاون مورد بهره برداري گل سفيد در ايران بوده‌اند . تاريخ بهره برداري و استفاده از گل سفيد در ايران نيز بطور دقيق مشخص نيست اما بنظر مي‌رسد به قرنها برگردد.
احتمالاً مهمترين خاصيت گل سفيد كه موجب شده است اين ماده از قديم الايام مورد استفاده قرار گيرد ، آن است كه اين ماده نيازي به خرد كردن و تجهيزات مربوطه نداشته و هنگام قرار گرفتن در آب ، به راحتي از هم مي‌پاشد و تشكيل يك محلول كلوئيدي مي‌دهد .
در قديم گل سفيد بطور عمده در رنگهاي لعابي و ساختماني به كار گرفته مي‌شده است .
مراحل استفاده از آن به اين ترتيب بوده كه قلوه‌هاي گل سفيد پوست كنده را پس از كوباندن ، بداخل آب مي‌ريختند. پس از خيس شدن و باز شدن گل ، دوغاب حاصله را چند بار از يك صافي عبور مي‌دادند تا ناخالصي‌هاي آن جدا شود . اين صافي معمولاً يك پارچه متقال بوده است. دوغاب صاف شده را با مقدار كافي سريشم مخلوط مي‌كردند و در صورت لزوم بعضي مواد رنگي طبيعي محلول در آب نيز به آن مي‌افزودند . به اين ترتيب رنگي كه قابل استفاده در نقاشي ساختمان بوده است ، بدست مي‌آمد . اين رنگ را توسط قلم مو و كاردك‌هاي مخصوص روي سطج مورد نظر مي‌كشيدند .
در مواردي نيز از دوغاب گل سفيد به تنهايي براي سفيد كردن ديوارهاي گچي استفاده مي‌شده است كه البته اين مورد استفاده هنوز هم رواج دارد.
سفيد كردن گيوه‌هاي مستعمل يكي ديگر از موارد استفاده گل سفيد است كه امروزه نيز كم و بيش متداول است . اين كار با فرو بردن گيوه در دوغاب گل سفيد صورت مي‌پذيرد . گل گيوه ، گل قزوين و گل يزدي از اسامي ديگريست كه به گل سفيد داده شده است .
با توليد رنگهاي صنعتي ، كاربرد گل سفيد براي نقاشي ساختمان به صورتي كه ذكر شد ، منسوخ گرديد . اما استفاده از آن به عنوان پركننده در رنگهاي معروف به رنگ پلاستيك همچنان در برخي از كارگاه‌ها و كارخانه‌هاي رنگ سازي ادامه دارد .
در اين كارگاه‌ها براي جدا كردن ناخالصي‌ها همچنان از صافي‌هاي پارچه اي استفاده مي‌شود و چون اين صافي‌ها قادر به زدودن كامل ناخالصي‌ها از دوغاب گل سفيدنيستند ، رنگ توليدي از كيفيت و مرغوبيت لازم برخوردار نيست .
استفاد از گل سفيد در چسب‌هاي شيره لاستيك نيز گزارش شده است . با توجه به تركيب شيميايي گل سفيد مي‌توان استفاده از گل سفيد در لوازم آرايش و گل حفاري وجود دارد . گل سفيد يكي از اجزاء اصلي تشكيل دهنده اغلب روشورهاي حمام موسوم به سفيدآب است.
درمجموع به علت مطالعات اندكي كه بر روي هونتيت صورت پذيرفته استفاده وسيع صنعتي از آن گزارش نشده است . محدود بودن ذخائر گل سفيد و غير استراتژيك بودن آن مي‌تواند دليل كم بودن تحقيقات بر روي آن باشد.
زمين شناسي و پراكندگي هونتيت در ايران
هونتيت از قديم الايام در ايران با نام گل سفيد شناخته شده است وكاربردهايي در تعدادي از صنايع سنتي داشته است به نظر مي‌رسد در ايران ابتدا معادل گل سفيد منطقه يزد و نائين شناخته شده و بعدها مقني‌هاي يزدي كه براي كار به منطقه بيرجند مهاجرت كرده بودند موفق به كشف گل سفيد در اين منطقه شدند. تاريخ اين وقايع بدرستي معلوم نيست به طور كلي معادن شناخته شده گل سفيد در ايران از دو نوع است: هونتيت همراه با سرپانتينيت‌ها و هونتيت ناشي از هوازدگي رگه‌هاي منيزيت اين معادن تقريباً همگي در مناطق افيوليتي و آميزه رنگين قرار دارند.
